Wiki: anarchie of orde ?
Wiki’s zijn hot. Maar de meningen verschillen over hun waarde binnen leersituaties. Dat bleek afgelopen december ook weer op de Online Educa in Berlijn. Harm Weistra doet een poging tot analyse en verheldering.
Wat is een wiki? Oervoorbeeld is de Wikipedia, de online encyclopedie die wordt gemaakt door de gezamenlijke gebruikers van het internet. Een wiki is een programma op het internet - of op een lokaal netwerk - waarmee gebruikers samen inhoud kunnen maken. De Nederlandstalige Wikipedia omschrijft een wiki als: "een softwareapplicatie of (web)toepassing, waarmee webdocumenten gezamenlijk kunnen worden bewerkt, zonder dat de inhoud door deskundigen moet worden geredigeerd en/of geaccepteerd." Vanwege het ontbreken van sturing vanuit de gevestigde orde (deskundigen), spreken sommigen van het ‘anarchistische karakter’ van een wiki (zie bijvoorbeeld Pierre Gorissen op de e-Learning Themasite van Surf).
Die reputatie van anarchie roept tegenstrijdige reacties op. Voorstanders wijzen op de eigen werkzaamheid en verantwoordelijkheid (geen sturing door deskundigen) en op het samen kennis construeren. Dat zou perfect aansluiten bij de noodzakelijk geachte veranderingen in onderwijs en opleidingen. Zelfwerkzaamheid en samen kennis construeren zijn belangrijke principes van het nieuwe leren. Tegenstanders vinden dat wiki’s op gespannen voet staan met de kerntaak van onderwijzen en opleiden. Wat blijft er over van de taak van de docent, als de door de lerenden geproduceerde inhoud niet meer door een deskundige (lees: docent) mag worden geredigeerd (lees: gecorrigeerd) en niet meer mag worden geaccepteerd (lees: beoordeeld).
Wat voor dieper liggende opvattingen gaan er schuil achter de verschillende standpunten? De voorstanders gaan er vanuit dat lerenden die gezamenlijk zoeken, uiteindelijk bij de waarheid uitkomen. Door samen te zoeken, vullen ze elkaar aan en houden ze elkaar op het rechte pad. Zij wijzen op het succes van de online Wikipedia’s, die kunnen concurreren met ‘officiële encyclopedieën’, zonder dat er een staf van deskundigen aan te pas komt. De collectieve denkkracht achter de Wikipedia is blijkbaar net zo efficiënt als de uitgebreide staf van deskundigen die de traditionele encyclopedie maakt. De tegenstanders gaan er van uit dat er pas wordt geleerd als de deelnemers met voldoende basiskennis aan de zoektocht beginnen. Is dat niet het geval, dan moet de zoektocht worden bewaakt en - als het fout dreigt te gaan – worden gecorrigeerd door een gids; een docent/coach/mentor die de gevaren en de valkuilen kent. Volgens hen is de Wikipedia zo goed, omdat er voldoende kritieke massa is: het grote aantal actieve gebruikers staat garant voor zelfreinigend vermogen; op (vrijwel) elk terrein zijn er voldoende ‘echte’ deskundigen die de bijdragen corrigeren en redigeren. In de meeste leersituaties – zo betogen zij – is de kritieke massa te klein. En bij een te geringe kritieke massa eindigt de zoektocht niet in shared knowledge maar in shared ignorance, zoals hoogleraar Paul Kirschner stelt in een interview in het tijdschrift Leren in Organisaties.
Betekent dit dat een wiki alleen kan worden toegepast als je van mening bent dat leren een kwestie is van gezamenlijk zoeken, met een minimale of geen sturing door een docent/coach, of in leersituaties waarin de kritieke massa groot genoeg is? Hangt er vanaf hoe je naar een wiki kijkt. Tijdens de Online Educa werd mij duidelijk dat een wiki op twee manieren kan worden opgevat: als ideologie en als tool. De wiki als ideologie sluit aan bij een opvatting over onderwijs waarin de lerende centraal staat en waarin de docent een rol heeft aan de zijlijn. Kort door de bocht samengevat: ‘de macht aan de lerende’ en ‘de kracht van collectieve intelligentie’ (E-learning 2.0). De wiki als tool daarentegen ziet slechts een hulpmiddelen, een stuk software dat losstaat van maatschappelijke, onderwijskundige of didactische visies. Een wiki als tool kan bijvoorbeeld net zo goed in aanbodgedreven als in vraaggestuurd onderwijs worden toegepast.
Ter verduidelijking twee voorbeelden die tijdens de Online Educa werden besproken. De Universiteit van Duisburg-Essen gebruikt een “wiki-achtig contentmanagementsysteem” vanuit het idee van een wiki als ideologie. Het is een open omgeving, voor elke student toegankelijk en elke student kan mee bouwen aan een voor zijn/haar vak relevant kennisbestand. De universiteit acht de studenten voldoende capabel om elkaar zodanig te corrigeren, dat een voor het vakgebied betrouwbare kennisbron ontstaat. Het is een wiki zoals de online Wikipedia, uitgaande van het idee dat een open, door iedereen aan te vullen omgeving uiteindelijk zal leiden tot betrouwbaar informatie. Door het ontbreken van sturing vanuit de gevestigde orde, past deze toepassing van een wiki binnen de ‘anarchistische stroming’.
De Universiteit van Leuven daarentegen liet een geheel andere toepassing zien. Ook hier werkten studenten samen; een beperkte groep, die in een afgesloten wiki-omgeving samen een werkstuk moest opleveren. Er werd in Leuven niet gekozen voor wiki-software vanwege het ‘anarchistische karakter’. Integendeel. De wiki bleek een uitgelezen middel om de anarchie van veel groepsopdrachten tegen te gaan. Een wiki opgevat als tool is niets meer en niets minder dan software voor samenwerking. Open bijvoorbeeld een willekeurige pagina van de Wikipedia (zoals de pagina over e-learning) en het valt op dat niet alleen het (voorlopige) eindresultaat is te lezen (tabblad artikel), maar ook hoe dat resultaat tot stand is gekomen (tabblad geschiedenis) en wat voor discussies daaraan ten grondslag liggen (tabblad overleg). En uiteraard is er de mogelijkheid om het resultaat aan te passen (tabblad bewerk). Dankzij deze vier faciliteiten (artikel, bewerk, overleg en geschiedenis) is niet alleen het eindresultaat zichtbaar, maar ook de ontstaansgeschiedenis en de gedachtewisseling. En dat zijn nu juist zaken die bij veel groepsopdrachten verloren gaan. De docent – net als de student – verliest dan het zicht op het proces (overleg) en op de individuele bijdragen aan het eindproduct (geschiedenis). Dankzij de wiki kunnen docent en student op elk moment de voortgang en de richting bewaken, kunnen zij – waar nodig – bijsturen en kunnen docenten en studenten niet alleen het gezamenlijke eindresultaat beoordelen, maar ook de individuele bijdragen.
De ‘langs-elkaar-heen-discussie’ tijdens de Online Educa leerde mij dat het verstandig is om na te gaan wat iemand bedoelt, als wordt voorgesteld om een wiki te gebruiken. Wordt de wiki gezien als een handig hulpmiddel (tool) of weerspiegelt de roep om een wiki de behoefte aan een ander soort onderwijs (ideologie). Helderheid over de doelstelling kan spraakverwarring en zinloze discussies voorkomen.
Harm Weistra is zelfstandig adviseur en lid van de redactie van e-learning.nl
E-mail: weistra@e-learning.nl